Giáo sư Dương Quảng Hàm (1898-1946) sinh ra tại làng Phú Thị, xã Mễ Sở, Văn Giang, nổi tiếng là trí thức uyên thâm, nhân cách sáng ngời, tác giả của những cuốn sách giáo khoa kinh điển về văn học sử đầu tiên của Việt Nam.
Ông là người đi tiên phong trong lĩnh vực xây dựng các sách giáo khoa về lịch sử Việt Nam, đặc biệt là văn học sử Việt Nam. Các bộ hợp tuyển Quốc văn trích diễn (1941), Việt Nam thi văn hợp tuyển (1942), và nhất là bộ Việt Nam văn học sử yếu đến nay vẫn còn giá trị, được tái bản 15 lần trong hơn 50 năm qua.
.png)
Gia đình giáo sư Dương Quảng Hàm (năm 1945) |
Giáo sư Dương Quảng Hàm khi còn trẻ học rất thông minh. Năm 1920, ông tốt nghiệp Thủ khoa Trường Cao đẳng Sư phạm Hà Nội với ghi nhận "Được ban giám khảo ngợi khen". Tiểu luận tốt nghiệp của ông với tiêu đề "Khổng Tử và học thuyết Khổng Mạnh trong nền giáo dục cũ" đã bộc lộ khuynh hướng nghiên cứu của ông. Sau đó, ông được phân bổ dạy ở Trường Bưởi, lúc đầu dạy Pháp văn, Sử, Việt văn, sau chuyển sang dạy Việt văn bậc Trung học.
Ông viết nhiều sách giáo khoa về Pháp văn và Sử học, trong đó cuốn sách đầu tiên ông biên soạn là Quốc văn trích diễm, rồi Việt văn giáo khoa thư cho bậc cao đẳng tiểu học. Năm 1941, ông biên soạn xong công trình được coi là bộ sách cho bậc trung học, gồm Việt Nam văn học sử yếu và Việt Nam thi văn hợp tuyển. Người Pháp cũng nể trọng tri thức và cốt cách kẻ sĩ của Giáo sư Dương Quảng Hàm, đã cử ông tham gia Hội đồng chấm thi tiếng Việt cho những công chức Pháp, một biện pháp rất khôn của thực dân Pháp để cai trị hiệu quả.
Cách mạng Tháng Tám thành công, Giáo sư Dương Quảng Hàm được bổ nhiệm làm Hiệu trưởng đầu tiên của Trường Chu Văn An, tức Trường Bưởi cũ. Giáo sư Dương Quảng Hàm đã đem hết nhiệt tình, tài đức để góp phần xây dựng một nhà trường cách mạng mới, một nền giáo dục dân chủ mới. Giữa lúc hoài bão canh tân nền giáo dục nước nhà đang đầy nhiệt huyết, say mê, ông đã hy sinh trong những ngày đầu kháng chiến (19.12.1946).
Sau này, trong hồi ký của mình, con gái Giáo sư Dương Quảng Hàm là Giáo sư Dương Thị Thoa (tức Lê Thi) đã viết rằng, gia đình tôi đến nay vẫn chưa tìm được hài cốt của cha tôi, nhưng đã làm một tấm bia và xây mộ cho ông đặt ở nghĩa trang họ Dương tại quê nhà, gần mộ mẹ tôi. Điều bà đau xót nhất là ông ra đi khi tuổi đời còn quá trẻ (48 tuổi), sức lao động của ông còn đang sung sức, nhiều dự định hoài bão của ông về cải cách, canh tân nền giáo dục nước nhà đành bỏ lại.
Sau cái đêm 19.12 định mệnh đó, gia đình ông đã quay trở về nhà mình ở phố Hàng Bông. Tất cả đã bị giặc Pháp đốt thành tro, tro dày đến hai gang tay, trong đó có cả tủ sách của cha ông và những bản thảo chứa nặng tâm huyết của Giáo sư Dương Quảng Hàm.
Giáo sư Dương Thị Thoa lục lại những kỷ vật về người cha thân yêu, có lẽ chỉ duy nhất còn lại là ba bức ảnh ông chụp chung cùng với vợ và tám người con. Trong ảnh Giáo sư Dương Quảng Hàm hiền từ mà trang nghiêm bên cạnh người vợ hiền, tám người con như "củ khoai, củ sắn" vây xung quanh, khuôn mặt sáng sủa thông minh. Quả là một gia đình hạnh phúc.
Bà kể lại, "Cha tôi nghiêm nghị lắm nhưng lại rất tình cảm, ông không bao giờ gò ép chúng tôi điều gì. Tối nào chúng tôi cũng quây quần bên một chiếc bàn dài để học bài, cha tôi ngồi bên cạnh. Giá như ông sống thêm được vài năm nữa thì có lẽ ông đã cho xuất bản thêm được nhiều cuốn sách có giá trị".
Trước cách mạng Tháng Tám, khi dạy ở Trường Bưởi, Giáo sư Dương Quảng Hàm chỉ được dạy 3 giờ Việt văn /tuần, vì người Pháp quan niệm tiếng Việt chỉ là môn học phụ, là một thứ ngoại ngữ không quan trọng, nhưng với với vốn Nho học sâu sắc, với lòng yêu nước tha thiết, yêu văn chương, với lương tâm nghề nghiệp của người thầy, thầy giáo trẻ Dương Quảng Hàm đã vượt qua những o ép của thực dân Pháp để đi con đường riêng của mình.
Chỉ mới hơn 5 năm giảng dạy, ông đã biên soạn xong cuốn Quốc văn trích diễm, trở thành cuốn sách giáo khoa chính thức trong chương trình Việt văn ở các trường sư phạm và cao đẳng tiểu học Pháp - Việt. Năm 1940 cuốn Việt văn giáo khoa thư của ông được xuất bản, chuẩn bị một bước cho công trình nổi tiếng gồm hai tập: Việt Nam văn học sử yếu và Việt Nam thi văn hợp tuyển. Hai cuốn sách này được đông đảo giới trí thức nước nhà đánh giá là cuốn văn học sử đầu tiên của nước ta được biên soạn công phu, có hệ thống và khoa học; một bộ sách giáo khoa mẫu mực, mang tính sư phạm cao, đồng thời là một công trình khảo cứu về lịch sử văn học đầu tiên, có giá trị to lớn và lâu dài.
Giáo sư Dương Quảng Hàm sinh trưởng trong một gia đình có truyền thống Nho học tại làng Phú Thị, Văn Giang. Cụ nội là Dương Duy Thanh từng làm Đốc học Hà Nội. Thân phụ là Dương Trọng Phổ, anh cả là Dương Bá Trạc đều tham gia phong trào Đông Kinh nghĩa thục và cả hai đều bị bắt đi đày Côn Đảo.
Noi gương cha, tám người con của ông đều học hành đỗ đạt, vươn lên trong nghiên cứu khoa học, trong đó ba người con của ông đã được phong chức danh Giáo sư: Giáo sư Dương Trọng Bái, Giáo sư Dương Thị Thoa, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu về giới và Giáo sư Dương Thị Cương, nguyên Viện trưởng Viện Chăm sóc bảo vệ trẻ em.
